"Όργιο Λαϊκής Φαντασίας"

Στις αρχές της δεκαετίας του '80, κυκλοφόρησε στη Χίο μια συλλεκτική και μοναδική στο είδος της έκδοση από τη σειρά "Χίος Ημερολόγιο" των τοπικών εκδόσεων του Κώστα Χαβιάρα: ένα ημερολόγιο που φιλοξενούσε στις σελίδες των μηνών του σχέδια του Θάνου Βελούδιου που απεικόνιζαν "φάσματα, παγανά, ξωτικά" και άλλα πλάσματα βγαλμένα από τη λαϊκή παράδοση και συνδυασμένα με την ελληνική μυθολογία αλλά και τις βυζαντινές αγιογραφίες. Τα πλάσματα αυτά "ζωντάνεψαν" μέσα από την ιδιαίτερη ματιά αυτού του ιδιόρρυθμου και πολυτάλαντου καλλιτέχνη, απαρτίζοντας έναν απολαυστικό θίασο από αξέχαστες μορφές τις οποίες ο Βελούδιος αντιμετωπίζει στα μικρά κείμενα που τις συνοδεύουν σαν υπαρκτές οντότητες. Το κάθε ένα από αυτά τα πλάσματα έχει την ιστορία του και τα χαρακτηριστικά του. Άλλα είναι καλοσυνάτα και βοηθούν τους ανθρώπους, άλλα είναι σκανταλιάρικα και πειράζουν συνεχώς τον κόσμο. Κάποια είναι όμορφα στην όψη, κάποια άλλα είναι κακομούτσουνα. Ο Βελούδιος δεν παραλείπει επίσης να μας ενημερώσει και για τις συνήθειές τους ή τα στέκια όπου συχνάζουν.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το εισαγωγικό κείμενο που έχει γράψει και παρατίθεται στην αρχή του ημερολογίου:

"Όργιο λαϊκής φαντασίας" χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο ημερολόγιο ο Βελούδιος, ο οποίος αυτοχαρακτηρίζεται, διόλου άστοχα, "εταίρος των  ψυχικών ερευνών". Προτού καταπιαστεί με τα καλλιτεχνικά, υπήρξε αεροπόρος και αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού. Γεννήθηκε το 1895 και πέθανε το 1992, συμπληρώνοντας σχεδόν έναν αιώνα ζωής. Συμμετείχε επίσης στις Δελφικές Εορτές του Άγγελου Σικελιανού, όπου είχε αναλάβει να χορογραφήσει τους νέους χορευτές στα βήματα του αρχαίου πολεμικού χορού. Ήταν συλλέκτης παράξενων αντικειμένων τα οποία συνδύαζε μεταξύ τους και κατασκεύαζε εικαστικές συνθέσεις. Το δίχως άλλο μια προσωπικότητα απ' αυτές που εμφανίζονται μια φορά στα χίλια χρόνια, που λένε.

Για το ημερολόγιο, είχαν επιλεγεί δώδεκα από τα πλάσμα που είχε αποτυπώσει στο χαρτί ο Βελούδιος. Χαρακτηριστική είναι στα σχέδια αυτά η τεχνική που ακολουθεί: κυριαρχεί φυσικά το εκάστοτε ξωτικό, παγανό ή καλικαντζαράκι, ωστόσο την εικόνα συμπληρώνουν στοιχεία από τη μυθολογία και τις λαϊκές συνήθειες και γιορτές, καθώς και απεικονίσεις τοπίων, τα οποία ενίοτε είναι πολύ συγκεκριμένα.

Ιανουάριος: Ο Καλοσέντης Καλιστούδης Φάφουτας

"Είναι γουρλίδικο παιδί της τύχης και γι' αυτό κρατάει στο ένα χέρι του το στέμμα φρούριο της Αντιόχειας ή της Λυτεκίας (Παρισιού) ή και της Σμύρνης του Λυσιμάχου και στο άλλο τους τέσσερις άσσους για κείνους που δίνουν τα χέρια. Ο εύζωνας σαλπίζει από το Κάστρο της Αθήνας, την Ακρόπολη, το "Καλώς το νέο χρόνο", που πρωτοήλθε στην Ελλάδα με τους Βαυαρούς, τον περασμένο αιώνα."

Φεβρουάριος: Ο Καλοσέντης Χρυσαφένταδος

"Για την απεικόνισή του προτιμήθηκε ο Άγιος Ανεμπόδιστος, από τη σειρά των θεανδρικών μορφών της βυζαντινής εικονογραφίας του 12.αι. Φέρνει κάθε Δωδεκαήμερο τη Χρυσοβασιλίτσα ή Ασκέλλα ή Μπότσκα, δηλαδή την αγριοκρεμμύδα. Κατά μια νησιωτική παράδοση, μπορεί να χωρέσει και να ταξιδεύει μέσα σε καρυδότσουφλο, χωρίς γι' αυτό να μικραίνει και η απέραντη καλοσύνη του. Λέγεται πως τον 6. αι. ο Πυθαγόρας είχε στο σπίτι του την Αγριοκρεμμύδα ή Ασκέλλα."

Μάρτιος: Η Καλοβρύση Χρυσαφέντισσα

"Στις βυζαντινές εικόνες της Γεννήσεως, ανάμεσα στ' άλλα πρότυπα, ιστορείται και μια γυναίκα που πλένει το θείο βρέφος, η Σαλώμη. Προέκτασή της είναι η Χρυσαφέντισσα, που, μετά το λουτρό, χύνει το νερό στη θάλασσα ως Καλοβρύση. Σύμφωνα λοιπόν με νησιωτική παράδοση, όποιος βυθίσει τη στάμνα του το πρωί των Χριστουγέννων στη θάλασσα, τη βλέπει να γεμίζει αντί με νερό, με φλουριά."

Απρίλιος: Ο Καλιβρούσης Ανέμης Κοψομεσίτης

"Το φάσμα αυτό έχει τέσσερα χέρια. Τρεμουλιάζει ολόκληρος σαν τη ζελατίνα και γυρίζει απ' τη μέση κι απάνω σαν τη σβούρα ή σαν το αδράχτι της Μοίρας Κλωθώς. Μπερδεύεται στο στημόνι και στο υφάδι του αργαλειού, καθώς και στην ανέμη και κόβει όλες τις κλωστές, ακόμα και τα νήματα της αράχνης."

Μάιος: Ο Ξιφώτης Πρησκομούρης

"Με καύκαλο προϊστορικού ανθρώπου, ο καλικάντζαρος αυτός πηδάει στα ξέφωτα σαν τόπι και ογκανίζει. Σύμφωνα με την παράδοση ο Πρησκομούρης έβγαινε στην περιοχή του Μεσαππίου όρους της Βοιωτίας κοντά στην αρχαία Ανθηδόνα ως Κάλκας (Βρυκόλακας)."

Ιούνιος: Ο Παγανός Καλικάντζαρος Τρίχης

"Κατάγεται από τη Θήρα, ασήμαντος όσο και μια τρίχα, και θα τον βρείτε πάντα με τα σκέλη ανοιχτά. Κατοικεί πάνω σε δυο καμπαναριά, προσπαθώντας να δει την Πόλη, αδιαφορώντας για το ηφαίστειο που κοχλάζει από κάτω του. Φαντάζεται πως είναι κολοσσός, ενώ δεν είναι παρά μια μικρή και ασήμαντη τρίχα. Κρατάει ένα σαντορινιό κριθαροκούλουρο κι ένα αρχαίο ποτήρι (κάνθαρο) για το σαντορινιό κρασί, και η σαντορινιά ντομάτα προορίζεται γι' αυτόν. Τα δελφίνια της θηραϊκής σημαίας απεικονίζονται στα αρχαία νομίσματα της Θήρας. Η υπερπήδηση των φλογών φέρνει στη μνήμη κι άλλη ετήσια γιορτή, τον Κλήδονα."

Ιούλιος: Ο Καλικάντζαρος Κάνθαρος

"Είναι από τη Ρόδο, και απεικονίστηκε από έναν κάνθαρο του 5.αι. π.χ., δηλαδή ένα αρχαίο κρασοπότηρο από τα Δωδεκάνησα. Η ποδιά που φορεί σεμνότυφα έχει ροδίτικα κεντήματα. Τα αρχαία νομίσματα της Ρόδου αποτυπώνουν το κεφάλι του Απόλλωνα Ήλιου. Απ' αυτά έγινεν αναγωγή για μιαν εντελώς ελληνική σημαία της Ρόδου κι απεικονίστηκε σ' αυτήν το κεφάλι σύγχρονου νέου."

Αύγουστος: Ο Μεσανύχτης

"Το φάσμα αυτό αποτελείται από ασπρόμαυρες φωτοσκιάσεις και περιμένει κάτω από τις σκιερές στοές των μεσαιωνικών πολισμάτων των νησιών, για ν' ακολουθήσει και να τρομάξει όποιον γυρίζει αργά τη νύχτα στο σπίτι του. Αφήνει όμως ήσυχο όποιον ακολουθήσει μόνον όταν αυτός βγάλει τα ρούχα του και τα ρίξει έξω από την πόρτα του. Το πλαίσιο ζωγραφίστηκε και αυτό με τα χρώματα που χρησιμοποιούν συνήθως, οι νησιώτες για τις βάρκες τους."

Σεπτέμβριος: Ο Βουρβούκαλκας Σκαλούμπακας

"Απόγονος ίσως του βυζαντινού Βουβουκικάριου, ο Βουρβούκαλκας συχνάζει στα νερά και στη λάσπη, στο βόρβορο, και η κοιλιά του κάνει δίπλες και σκάλες που υπογραμμίζονται από το βυζαντινότροπο λουτρικό του. Τρώει νεροφίδες και βατράχια, είναι πελώριος σαν τελώνιο και φουσκωμένος σαν μπαλόνι. Εμφανίζεται μπροστά σε κείνους που πάνε, κατά το Δωδεκαήμερο, ν' αλέσουν τα σιταρικά τους στο μύλο και τους τρομάζει. Δηλαδή παραθέτει εμπόδια στη ζωοδοτική και γονιμοποιό δύναμη του σιταριού."

Οκτώβριος: Η Γοργώ Μέδουσα

"Η θνητή αυτή Γοργόνα συμβολίζει, με τα περιπλεγμένα φαρμακερά φίδια της, το άγνωστο χάος των βιολογικών μεταβολιστικών στοιχείων της φύσης, που ο άνθρωπος, ενσαρκωμένος από το μυθολογικό ελληνικό πνεύμα από τον Περσέα, μετά από πολλούς αγώνες, έρευνες, κόπους και ηρωισμούς και με τη βοήθεια των δημιουργών του θεών, το κατακτά, εδραιώνειμε τη σοφία του τον πολιτισμό και αποδεικνύει έτσι τη θεανδρική του υπόσταση. Το αίμα της Γοργόνας γίνεται αμέσως ένα χρυσό παιδί, ο Χρυσάωρ, κι ένα φτερωτό κάτασπρο άλογο, ο Πήγασος, δηλαδή η γόνιμη Ποιητική νόηση και βούληση."

Νοέμβριος: Λάμια

"Επιβίωση της αρχαίας Λάμιας, κόρης του Ποσειδώνα, η σημερινή Λάμια απεικονίστηκε από έναν αμφορέα του 6.αι. π.χ. Ο Δίας της είχε δώσει την ικανότητα που έχει και σήμερα, να μεταμορφώνεται σε ωραία γυναίκα, ενώ έχει πρόσωπο αιμοβόρου καρχαρία. Κατοικεί σε υγρές σπηλιές και υπόγεια χαντάκια, όπου παρασύρει κυρίως τους νέους και τους ρουφά το αίμα. Το απεικονιζόμενο κάστρο της Λαμίας (Ζητούνι) είναι από αεροφωτογραφία."

Δεκέμβριος: Ο Καρκάτζαλος Ψιλοβελόνης Μακαρόνης

"Ο Καρκάτζαλος αυτός είναι πολύ μακρύς και λιγνός, και μπορεί να περάσει μέσα από κλειδαρότρυπες ή χαραμάδες και σέρνει όλους τους άλλους από πίσω τους χωρίς να κάνει εξαίρεση μήτε στον αρχηγό τους Μαντρακούκο. Οι μοναχοί Προκόπιος και Αθηνόδωρος που πρωτόφεραν από την Κίνα στο Βυζάντιο τα κουκούλια του μεταξιού κρυμμένα μέσα στα καλάμια που κρατούσαν για βακτηρίες, έφεραν επίσης από κει και τα μακρότερα ζυμαρικά "μακρόνια", τα σημερινά μακαρόνια. Στην Κίνα, Ινδία και Ιάβα υπάρχει το αντίστοιχο φάσμα του Κωλοψιλοβελόνη."

Φωτογραφίες: Βερίνα Χωρεάνθη (Nerin Bloom)